Najważniejsze tradycyjne systemy leczenia ziołami

Na samym początku warto wspomnieć, że wszystkie starożytne zapiski i inne źródła zawierają zarówno sporo faktów jak i mitów dotyczących uzdrawiania ciała ludzkiego. Stosowanie preparatów roślinnych i leków ziołowych nie jest polecane osobom, które nie poprzedziły rozpoczęcia kuracji wizytą u specjalisty (lekarza praktykującego ziołolecznictwo). Rośliny lecznicze, tak jak i leki medycyny współczesnej mają substancje, które komuś mogą pomóc, a w innym przypadku niestety nie, lub co gorsza mogą zaszkodzić.

Dziś naukowcy z całego świata badają substancje pochodzenia roślinnego pod kątem ich terapeutycznego działania. Badania farmakologiczne i kliniczne pozwalają nam odkryć nowe leki ziołowe, skuteczne w zwalczaniu licznych chorób.

Ziołolecznictwo jest z nami od początku, czy ktoś w to wierzy, czy nie. Zastosowanie substancji pochodzenia roślinnego w medycynie cieszy się coraz większą popularnością, w Polsce i na świecie. Najwięcej badań prowadzi się w Indiach i USA, gdzie tradycyjne systemy medyczne zostały "włączone do użytku publicznego". Więcej na ten temat piszę w ostatnim podrozdziale.

Jakich ziół używano w starożytności?

Historia ziołolecznictwa jest długa i dość skomplikowana. Ze znaczenia roślin leczniczych zdawano sobie sprawę już 50 000 lat temu, o czym świadczą wykopaliska archeologiczne.

Sumerowie pozostawili po sobie gliniane tabliczki z recepturami na mieszanki ziołowe, nalewki i proszki, z których wynika, że chętnie korzystali z lulka, piołunu, babki, nagietka, lepiężnika, kokoryczki, czosnku, cebuli i rumianku.

Asyryjczycy i Babilończycy zauważyli, że rośliny zmieniają swoją moc leczniczą w zależności od pory dnia i roku. Dzięki temu powstał pierwszy kalendarz zbiorów oraz opracowano coś w rodzaju zasad zbierania surowców. Ponadto opisano sposoby przechowywania i uprawy roślin.

Inni mieszkańcy antycznego świata: Egipcjanie, nauczyli się ziołolecznictwa od Asyryjczyków i Babilończyków. Za najstarszy dokument medyczny w kraju faraonów uważa się papirus Ebresa, datowany na ok. 1500 lat p.n.e. Egipski uczony podał w nim ponad 800 receptur na różne leki ziołowe: wyciągi, mazidła, balsamy i ciepłe okłady (kataplazmy). W skład receptur wchodziły nie tylko rośliny, ale też minerały i substancje pochodzenia zwierzęcego. Jako rozpuszczalnika używano wina, piwa, oliwy, mleka, wody, a nawet moczu.

Dzięki badaniom wiemy, że Egipcjanie byli w stanie leczyć schorzenia żołądka (guzy, zapalenia, choroby pasożytnicze), bóle głowy i dziąseł, skąpomocz i poparzenia. Rośliny do wyrobu leków ziołowych sprowadzano z Indii, Indonezji, Cejlonu, Chin, Arabii i Palestyny. Praktyka medyczna w Egipcie była domeną wyłącznie kapłanów, którzy dobrze strzegli swoich receptur i niechętnie dzielili się nimi z innymi. Przez ten fakt wiele cennych informacji i receptur przepadło wraz ze śmiercią ich autorów.

Tradycyjna Medycyna Chińska

Tradycyjna Medycyna Chińska (TMC) i ogólnie zastosowanie leków ziołowych w Chinach ma bardzo długą i nieprzerwaną historię.

Chińczycy opracowali system medyczny, który traktuje ciało jako całość (holistycznie). TMC opiera się o równowagę dwóch przeciwstawnych energii życiowych: jin i jang, które wędrują kanałami, zwanymi meridianami. Według TMC choroba jest zakłóceniem harmonii przepływu energii oraz jest rozumiana jako przejaw dysfunkcji całego organizmu człowieka.

Początki ziołolecznictwa chińskiego sięgają 3000 lat p.n.e. Legenda głosi, że ówczesny cesarz chiński Shen Nong (Shennong) zebrał i opisał krążące wśród ludu chińskiego wiadomości na temat roślin leczniczych i metod ich używania. Istnieje też wersja, która zakłada, że cesarz wysyłał specjalnych gońców w różne części świata, aby mogli dostarczyć mu materiały roślinne do badań. Księga ta nosiła nazwę Pent-Sao. Niestety księga nie zachowała się do dziś, ale jesteśmy pewni jej istnienia, bo korzystał z niej Konfucjusz - największy myśliciel starożytnych Chin. Wspomina o niej w swoich zapiskach. Obecnie znamy jedynie kopię tego dzieła (datowaną na 500 r. n.e.), w której znajdujemy opis 365 roślin leczniczych.

Chińczycy korzystali w pełni ze swojej rodzimej flory. Bogactwo gatunków chińskich roślin, które zostały wprowadzone do lecznictwa jest oszałamiające. Jest już poznanych i zbadanych farmakologicznie i klinicznie (na ochotnikach) ponad 5000 gatunków roślin leczniczych, którymi posługuje się Tradycyjna Medycyna Chińska.

Wyróżnia się 7 głównych roślin leczniczych TMC:

• Radix Bupleuri (chin. Chai Hu)
• Radix Scutellariae (chin. Huang Qin)
• Radix Ginseng (chin. Ren Shen)
• Radix Glycyrrhizae (chin. Gan Cao)
• Rhizoma Zingiberis (chin. Gan Jiang)
• Tuber/Rhizoma Pinelliae (chin. Ban Xia)
• Fructus Jujubae (chin. Da Zao)

W Europie, w USA i Kanadzie, a także na innych kontynentach, leki TMC nie są w większości zarejestrowane oficjalnie. Powodem jest podobno brak informacji o składnikach leków na opakowaniach specyfików. Jednak głębszy sens ma fakt, że leki TMC są skuteczne, jeśli posługuje się nimi lekarz praktykujący TMC. Preparaty chińskiej medycyny zostały wypracowane przez stulecia i są dedykowane wyłącznie dla tego systemu medycznego. Praktykujący lekarz TCM przeprowadza specyficzną diagnostykę (holistyczną), która później wyznacza kierunek terapii.

Nie oznacza to jednak, że mamy porzucić rośliny lecznicze chińskiego pochodzenia (często uprawiane na wszystkich kontynetach). Obecnie w medycynie zachodniej szerokie zastosowanie ma np. korzeń żeń-szenia (Radix Ginseng) . W aptekach roi się od preparatów, które mają ten surowiec w składzie. Niektóre z ziół i leków ziołowych, używanych w TMC można kupić jako "żywność funkcjonalną". Owoc cytryńca chińskiego (Schizandra chinensis), korzeń traganka (Astragalus membranaceus), czy korzenie kudzu (Pueraria lobata) to niektóre z produktów żywnościowych wykazujących działanie lecznicze. Ich spożywanie zawsze powinno być poprzedzone konsultacją lekarską. Brak wiedzy o działaniu roślin może zaszkodzić.

Wiedza o Tradycyjnej Medycynie Chińskiej (poza Chinami) jest jednak wciąż bardzo mała. Oryginalne chińskie dzieła medyczne, dawne i współczesne, sprawiają trudności w tłumaczeniu, co może być powodem takiego stanu rzeczy.

Tradycyjna Medycyna Japonii (Kampo)

Można powiedzieć, że ten system wyłonił się z Chińskiej Medycyny Tradycyjnej. Mimo to ma swoją własną, bogatą historię.

Wśród tradycyjnych japońskich technik uzdrawiania dominują:

• akupunktura,
• ignipunktura,
• akupresura
• masaże i inne techniki uciskania ciała,
• sztuka leczenia ziołami (fitoterapia).

Zioła stosowane w Tradycyjnej Medycynie Japonii (Kampo) to przede wszystkim 7 głównych roślin leczniczych TMC poszerzone o:

• Cortex Cinnamomi,
• Radix Paeoniae,
• Semen Pruni,
• Rhizoma Atractylodis,
• Cortex Phellodendri,
• Fructus Gardeniae,

oraz owocniki grzybów:

• Polyporus sp.,
• Poria cocos,
• Pachyma hoelen
• i Lentinus edodes (sławny grzyb "shi-take").

Tradycyjne leki Kampo były podawane jako odwary, przygotowywane przez zalanie określonej ilości mieszanki ziół ok. 1,5l wody, a następnie przez powolne gotowanie, najczęściej do osiągnięcia połowy objętości lub określonej ilości. Dziś ten sposób uznany jest za kłopotliwy i długotrwały w przygotowaniu, dlatego fabrycznie sporządza się granulaty fix do rozpuszczania w gorącej wodzie. W ostatnich latach japońskie firmy farmaceutyczne, produkujące tradycyjne leki Kampo (według starych receptur) zaczęły wytwarzać leki w nowoczesnych postaciach: tabletek, kapsułek, czy drażetek.

Stosowanie roślin leczniczych w Indiach

Indie mają równie długą co Chiny, licząca blisko 5000 lat historię i tradycję wykorzystywania roślin w celach leczniczych. Indie zamieszkuje miliard ludzi, należących do różnych kultur, narodowości i plemion, mówiących różnymi językami. Z tego względu nie możemy mówić o ogólnej medycynie hinduskiej.

Ziołolecznictwo indyjskie (Tradycyjna Medycyna Indii) dzieli się na kilka systemów:

• Ayurweda (tłum. wiedza o życiu)- najstarszy i najważniejszy system medycyny indyjskiej, którego historia sięga X wieku p.n.e.
• Siddha - popularny wśród ludności tamilskiej,
• Amchi - spopularyzowany przez mnichów buddyjskich w Himalajach,
• Unani - stosowany przez ludność posługującą się językiem urdu.

Wszystkie powyższe tradycyjne systemy leczenia ziołami należą do medycyny holistycznej, która jak już wiesz, traktuje człowieka jako całość fizyczną i psychiczną na tle środowiska biologicznego i społecznego. Najpopularniejsza jest Ayurveda.

Metody leczenia według Ayurvedy zostały zapisane w świętej księdze Ayurwedy (Księdze życia). Lekarze hinduscy wykorzystywali w terapii ok. 800 surowców pochodzenia roślinnego. Obecnie znamy ok 2000 gatunków leczniczych rosnących na terytorium Indii.

Spośród typowo indyjskich roślin leczniczych najbardziej znane są przyprawy takie jak: pieprz czarny, cynamon, kardamon malabarski, czy kurkuma.

Wybrane zioła lecznicze stosowane w medycynie indyjskiej:

• Wąkrotka azjatycka (Gotu kola),
• Ashwaghanda (Withania, indyjski żeń-szeń),
• Rauwolfia żmijowa,
• Stopowiec himalajski,
• Balsamowic mukul,
• Migdałecznik chebułowiec,
• Liściokwiat garbnikowy.

Inne tradycyjne systemy leczenia ziołami

Wspomniałam wcześniej, że historia ziołolecznictwa jest długa i czerpie z wielu tradycji. Wśród innych nurtów fitoterapeutycznych znajdziesz również wzmianki o medycynie starożytnych Greków, Indian i medycynie tybetańskiej. Dużo zawdzięczamy też zakonnikom i osobom, które zgłębiają medycynę klasztorną. Jednym z najwybitniejszych polskich uczonych był ojciec Czesław Klimuszko. Więcej o jego osiągnięciach i zaleceniach pisałam w tym wpisie. 

Współczesne wykorzystanie leków ziołowych

Obecnie w Indiach, jak i w innych krajach Azji, oprócz oficjalnej medycyny coraz częściej stosuje się medycynę zachodu (amerykańską i europejską) jak i medycynę wschodnią (azjatycką), miejscową i plemienną wywodząca się z Ayurwedy lub Tradycyjnej Medycyny Chińskiej. Fitoterapia jako nauka rozwija się w tej chwili całkiem dynamicznie.

Łączenie różnych systemów medycznych nazywamy dziś Medycyną Integracyjną. Dążenie do integracji różnych systemów medycznych jest tendencją ogólnoświatową. Coraz częściej podejmuje się próby utworzenia połączeń pomiędzy różnymi systemami. Powstają już jednostki, takie jak: szpitale, kliniki, uczelnie, wydawnictwa medyczne.

W USA od 1998 roku istnieje Narodowe Centrum Komplementarnej i Integracyjnej Medycyny-NCCIH.

W dniu 10 września 2013 roku Senat amerykański uchwalił jednogłośnie uchwałę nr 221, która uznaje wartość medycyny naturalnej jako opieki zdrowotnej bezpiecznej, skutecznej i dostępnej oraz ustanowił Tydzień Naturopatii (6-12 października). Zachęca też Amerykanów, aby zaznajomili się bardziej z rolą lekarzy naturopatów w profilaktyce chorób przewlekłych. Co raz więcej ludzi decyduję na udział w terapii ziołami lub innymi metodami naturalnymi.

Ziołolecznictwo ludowe, a racjonalna fitoterapia

Na koniec wyjaśnijmy jaka jest różnica pomiędzy ziołolecznictwem ludowym, a racjonalną fitoterapią.

Tradycyjne systemy leczenia ziołami, ziołolecznictwo, herbalizm, czy etnomedycyna (niesłusznie określane są jako "medycyna alternatywna") czerpią swoją wiedzę z wielu tradycji. Ziołolecznictwo w takim rozumieniu opiera się na holistycznym podejściu do choroby, wykorzystuje złożone zestawienia ziół, nie podlega standaryzacji, nie wymaga badań naukowych.

Racjonalna fitoterapia natomiast poszukuje dowodów na skuteczność preparatów roślinnych, zarówno prostych, jak i złożonych. Cechuje się nieholistycznym podejściem, zaleca nowoczesne formy preparatów (tabletki, kapsułki), zawierające głównie pojedyncze składniki, wymaga standaryzacji i jest oparta na badaniach naukowych. W moim odczuciu fitoterapia w takim wydaniu najlepiej służy zdrowiu. A ty co o tym sądzisz?

Bibliografia:

Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworek J. (2007), Fitoterapia i leki roślinne, s. 9-21

Matławska I. (2020), Od tradycyjnego ziołolecznictwa do racjonalnej fitoterapii, Postępy Fitoterapii 1/2020, s. 55-57 DOI: https://doi.org/10.25121/PF.2020.21.1.55

Wasilewska G., Mrowiec J. (2015), Polskie zioła lecznicze i uzdrawiające, s. 8-9

Photo by British Library on Unsplash
Photo by 五玄土 ORIENTO on Unsplash
Photo by Chinh Le Duc on Unsplash